Til minne om den evig-hippe poeten, utgjevaren og bokhandlaren Lawrence Ferlinghetti (1919–2021).
(Denne teksten sto på trykk i Vinudet nr. 4/2019, i høve Lawrence Ferlinghettis 100-årsdag.)
Vi køyrde ikkje over brua. Det kom overraskande. Eg hugsar eg tenkte at vi kom til å sjå Transamerica Building flerre tåka eller bukta blenkje i det fjerne. Men då eg for første gong besøkte San Francisco i 1980-åra, kom vi gjennom tunnelen. Bart-toget frå Berkeley spytta oss ut i det travle, pulserande sentrumsområdet. Dette var 1984, byen var nær ved å kollapse, og aidsen ei fullvaksen krise – men Reagan-administrasjonen hadde berre hån til overs for dei som var råka. Familien min traska opp Kearney Street mens vi stoppa alt i eitt. Menn som var så elendige at dei knapt kunne halde oppe kleda, spurde oss om mat, pengar, kva som helst. Du møter slik naud i byen i dag òg, den nye digitale rikdommen berre flyt rundt dei. Men det var verre då. For mine barneauge verka det apokalyptisk. Korleis kunne ein by late som om det ikkje var slik?
Ved middagstider snubla vi inn i ein bokhandel. Der han klora seg fast på hjørnet mellom Columbus og Broadway, steig City Lights fram frå mørket som ein oase. Eg kan hugse at eg tenkte at han hadde eit heilt anna syn på kva vi trong av føde, då eg entra butikken. Bøker om revolusjon, tjuveriet av det nordamerikanske kontinentet og lokal aktivisme spreidd over fleire nivå. Poesi dekte ein heil etasje. Eg kan ha vore 10 år, men foreldra mine var radikale, og eg kjende att teikna på tankegods frå venstresida. Kvar du enn såg, handla det om byens problem: i bøker, på plakatar, dikt i form av opprop, slagord som var skrivne rett på veggene i butikken. Butikken gav løfte om ei flukt ved å vise deg korleis du kunne flykte tilbake til eit sosialt engasjement: Eg hadde aldri vore nokon stad som likna på denne.
Dette var for trettifem år sidan. I førre veke kom eg tilbake, for ikkje berre er butikken framleis open, han er i full blom. Det er den evig-hippe, hundreårige poeten, utgjevaren, lokalsamfunnsaktivisten og ein av grunnleggjarane av bokhandelen, Lawrence Ferlinghetti, òg. Med eit Amerika fanga i feberdraumen til den mest løgnaktige regjeringa på eit hundreår, er Ferlinghettis oppmoding om revolusjonær handling meir relevant enn nokon gong. Når hashtag-motstand er i ferd med å bli eit meme for dei sosiale media, er det dessutan verdt å hugse at det ikkje finst nokon i amerikansk litteratur som over så lang tid har slått tilbake mot makta som Ferlinghetti, som poet, bokhandlar og utgjevar. Gjennom sidene til den millionseljande diktsamlinga hans frå 1958, Coney Island of the Mind, har fleire generasjonar vakna opp til det marerittet det militær-industrielle komplekset i Amerika utgjer. I City Lights, den aller første reine paperback-bokhandelen i landet, fann lesarane medreisande til låge prisar. Frå City Lights Books, utgjevar av alt frå Allen Ginsbergs «Howl» til den første boka til Rebecca Solnit til ei dagsaktuell bok om droneangrep, har det breidd seg ut ei pågåande undersøking av moralske verdiar i imperiets tidsalder, ulikt noko anna i amerikansk utgjevingshistorie.
Men det er ei aldrande historie, skal ein døme ut frå feiringa av Ferlinghettis hundreårsdag i mars. I det meste av si tid har City Lights vore ein heilag plass for ungdom. Denne søndagsettermiddagen var butikken stappfull av folk i 50-, 60- og 70-åra og eldre. Mange menn hadde hatt, bowlerhatt, strikkelue, fedorahatt, alpelue, endå cowboyhatt. Det var nesten ingen som var i trettiåra eller under. Etter ei hyggeleg oppeldande opningstale ved Elaine Katzenberg, butikksjefen, byrja dagen med at den 86-år gamle Michael McClure las eit Ferlinghetti-dikt. McClure er ein av dei fem diktarane som deltok på dei berømte diktlesingane i Gallery Six i 1955, som forskarane kallar beat-rørslas ground zero. Dei fire andre var Ginsberg, Gary Snyder, Philip Lamantia og Philip Walen. Ferlinghetti gav dei ut alle saman i butikkens Pocket Poet-serie. Jack Hirschman, 85 år gammal og tidlegare poet laureate i San Fransisco, følgde på med Ferlinghettis store dikt «The Sea», der han i ein alder av 90 år gir døden eit spark bak. Å lytte til Hirschman var som å høyre den gamle sjømannen frå Cooleridges dikt «The Rime of the Ancient Mariner».
Gjennom dei neste seks timane var North Beach – det framleis loslitne nabolaget med strippeklubbar og italienske restaurantar som City Lights flokkar seg med – vertskap for ei feiring som varte heile dagen. Eg stakk inn i Cafe Zoetrope lenger nede i gata og høyrde på Sam Sax, ein av dei mest spanande unge amerikanske poetane. Han las Ferlinghettis store dikt «Dog», der han følgjer eit dyr gjennom byen, «looking / like a living questionmark / into the great gramophone / of puzzling existence / with its wondrous hollow horn». Ei gruppe skodespelarar framførte eit av Ferlinghettis stykke frå åra i Jack Kerouac Alley. Den tidlegare amerikanske poet laureate Robert Hass, som lenge har budd i Berkeley, snakka om at det å ha Ferlinghetti i bukta var som å ha ei nådig sol som alltid skin, som gjer det mogeleg å sjå klart. Ishmael Reed dukka opp, Paul Beatty òg, sjølv om han berre såg på. Som dagen skreid framåt, dukka det opp fleire unge menneske, og butikken blei det han alltid er – eit pulserande hjarte som pumpar ut lys og idear.
Ferlinghetti var ikkje til stades. Butikkpersonalet song bursdagssongen for han rett etter soloppgang, songen steig opp til han i North Beach-leilegheita hans frå gata. Han kom til vindauget, velkledd som alltid med eit raudt skjerf, og vinka. Sjølv om all merksemda var til hans ære, stod han, som alltid, litt på sida, unngjekk lyset og føretrekte heller å reflektere det. Det kan ein sjå i arbeida hans. Ferlinghetti’s Greatest Poems dekkjer utrulege seksti års produksjon, og same kvar du dukkar inn i boka, går det som ein foss over og gjennom dei mørkaste hendingane i tida – Vietnam, den snikande øko-øyande følgja av klimakrisa – og tilbake til det lyse og lette. Ferlinghetti skriv, som Walt Whitman, ei lang prosaaktig poetisk linje, men «Eg-et» er mjukare, meir framand og mindre taletrengd. Linjeskifta hans vandrar over sidene med brå, presist plasserte overgangar som tillèt avstikkarar mot ømheit, undring og sorg.
Magien i Ferlinghettis skriving ligg nettopp i desse overgangane. Dei gjer at synspunkta hans aldri blir hengslene dikta sviv på, men heller noko større og meir evig menneskeleg, ja til og med håpefullt. I «Two Scavengers in a Truck, Two Beautiful People in a Mercedes» lèt han to motståande sosiale klasser slå mot kvarandre ved eit raudt lys, og finn, for ei kort stund, ein flik av optimisme i den plutselege samanstillinga, «all four close together / as if anything at all were possible/ between them / across the small gulf / in the high seas / of this democracy». I Amerika har den langvarige motsetjinga mellom modernismen og så kalla confessional poetry gjort det vanskeleg å setje ein diktar som Ferlinghetti i bås. Til skilnad frå T.S. Eliot, og Ferlinghetti sette Eliots dikt The Waste Land høgt, var han sterkt imot førestillinga om at kunsten er til for kunstens eiga skuld. På same tid, og til skilnad frå konfesjonalistane, som Sylvia Plath og Robert Lowell, var han skeptisk til sjølvet og egoet og mytologisering.
Nøkkelen til å forstå korleis Ferlinghetti fann ei sambandslinje mellom desse polane, har vore tida hans i Frankrike. Det var til Frankrike han drog etter krigen for å studere ved Sorbonne, og det var der han fordjupa seg i surrealistane, som André Breton og Antonin Artaud, han hadde gitt ut begge. Han las òg Jacques Prevert, som hadde gitt ut sine «Paroles» i 1948, eit verk Ferlinghetti var den første til å omsetje til engelsk (og publiserte boka i Pocket Poet-serien). Preverts leikne realisme, den rytmiske gjentakinga av linjer, som i «Sunday» («Remember Barbara») og skråsynet hans på det verkelege er kjenneteikn ein også finn når det gjeld Ferlinghettis arbeid. Då han nyss vart spurd av Dwight Garner frå New York Times om beat-poetane, nemnde Ferlinghetti den einaste erklærte surrealisten deira, William S. Burroughs, som den beste skribenten i den generasjonen.
Men Ferlinghettis slektskap med Burroughs var ikkje berre kunstnarleg – han handla òg om eit generasjonstilhøyr. Dei var begge fødde eit tiår før Ginsberg, Kerouack og Snyder. Ferlinghetti vart fødd som Lawrence Ferling i Yonkers i New York i 1919 og vart send til Frankrike som lite barn. Far hans var død, og mor hans var lagt inn på eit sinnssjukehus. [Han tok seinare tilbake fødenamnet sitt.] Ferlinghetti lærte ikkje engelsk før han kom tilbake til Amerika som femåring med tanta si. Ho oppfostra han i ein forstad til New York City, der ho arbeidde som guvernante. Seinare forlét ho han, og han budde hos andre i familien til børskrakket i 1929, då han vart sendt til endå nokre andre familiemedlemmer, som sende han til internatskule etter at han var teken for å stele.
Så sjølv om han teknisk sett vart foreldrelaus to gonger, greidde han på eit vis å sikre seg ei utdanning frå University of North Carolina, Columbia University og frå Sorbonne, i ei tid då verdas kulturelle kapital flytte frå Frankrike til USA. Patriotismen hadde ført han dit: Under andre verdskrigen var han kaptein på ein ubåt då D-dagen kom, men då han såg kva atombomba hadde gjort, vart han straks pasifist. Han heldt seg borte lenge nok til at han byrja å identifisere seg med andre stader, som så mange andre i utlendigheit gjorde. «Då eg kom til San Francisco, hadde eg framleis på meg alpelua mi», lo han ein gong eg intervjua han. «Beat-poetane hadde ikkje kome enno. Eg var sju år eldre enn Ginsberg og Kerouac, eldre enn alle saman bortsett frå Burroughs. Og eg vart knytt til beat-poetane fordi eg seinare ga dei ut.»
Han vart bokhandlar nærast ved eit tilfelle. Ein venn, Peter Martin, hadde gitt ut eit litterært tidsskrift som heitte City Lights, etter filmen til Charlie Chaplin, og trong inntekter for å halde magasinet flytande. Martin føreslo å opne ein bokhandel, ein idé Ferlinghetti tykte vel om, for han var nyss komen tilbake frå Paris der dei selde bøker frå buer langs Seinen som om det var brød. Det viste seg at det var ei kløktig forretningsidé. City Lights opna då paperback-revolusjonen var på sitt heftigaste, i ein by som vrimla av glupske lesarar.
Vi fylte eit stort behov, fortalde Ferlinghetti ein gong til New York Times Book Review:
«City Lights var omtrent den einaste staden der du kunne gå inn, sitje ned og lese bøker utan at nokon hang på deg og prøvde å få deg til å kjøpe noko. Det var òg noko av det som var meininga med han. Eg hadde dessutan ein tanke om at ein bokhandel skulle vere eit sentrum for intellektuell aktivitet, og eg visste at det var ein naturleg stad å ha eit forlag òg.»
Mens nokre av beat-poetane drakk bort talentet sitt, arbeidde Ferlinghetti trutt med sine eigne dikt. Den andre samlinga hans var Coney Island of the Mind (1958). Den jazzaktige, rå rytmen resonnerte med ein generasjon lesarar som var motstandarar av det etablerte, særleg desse barde-liknande motstandslinjene:
I am waiting for my number to be called
and I am waiting
for the living end
I am waiting
for dad to come home
his pockets full of irradiated silver dollars
and I am waiting
for the atomic tests to end.
Denne beskjeden nådde etter kvart fram til meir enn ein million lesarar, noko som gjorde Coney Island of the Mind til ei av dei diktsamlingane med høgast salstal i det 20. hundreåret. Boka følgjer han som eit vennleg spøkelse. Ho gav han dessutan høve til å halde fram med å eksperimentere. I 1960-åra gav han også ut den første romanen sin, Her, eit miljøvern-manifest, eit opprop om Vietnam, ei bok med eit dusin skodespel, og si eiga whitmaninspirerte tredje samling, Staring out from San Francisco, som kom før hippierørsla med ei slags åtvaring om at med frigjering følgjer ansvar. «As I approach the state of pure euphoria / I find I need a large size typewriter case / to carry my underwear in and scars on my conscience.»
Noko av det som særmerker Ferlinghetti, har vore evna hans til å vere både ein offentleg og ein privat diktar på same tid. I 1960- og 70-åra kom dikta hans på trykk i San Francisco Examiner, av og til på framsida, slik dei gjorde då Harvey Milk vart drepen. Gjennom fleire tiår kunne ein finne han i Cafe Trieste, der han sat og skreiv, slik Francis Ford Coppola òg gjorde seinare. Han reiste vidt og breitt, som det går klart fram av Writing Across Landscape: Travel Journals frå 2015, med sine rapportar frå Spania, Latin-Amerika, Haiti, Cuba – der han var vitne til Castros revolusjon – og Tibet. Men Ferlinghetti kom alltid tilbake til North Beach. Det nydelege diktet hans frå 1970-åra, «Recipe for Happiness in Khabarovsk», er ei slags samansmelting av den kosmopolitiske verda og det ein finn på Cafe Trieste i dag.
One grand boulevard with trees
with one grand cafe in the sun
with strong black coffee in very small cups
One not necessarily very beautiful
man or woman who loves you
One fine day
Og slik var òg 24. mars, Ferlinghettis 100-årsdag, ein uvanleg klar, ikkje-San-Francisco-lik blåfarge. Det var endå til eit opphald – det verka i alle fall slik – i det uendelege kaoset som følgjer av den noverande amerikanske presidentens skrudde påfunn for å få merksemd.
Då sola gjekk ned bak horisonten og dei aldrande beatnikane køyrde tilbake til Mari eller kvar dei bur no, forlét eg nokre venner i ein bar og gjekk forbi City Lights, der eg venta å finne berre restar etter festen, eller i det minste tydelege teikn på oppbrot. Men i staden var bokreolane rulla tilbake dit dei skulle stå, lyset inn var slege på og folk gjekk og såg seg rundt. Her var trettiåringane og dei endå yngre eg hadde sakna tidlegare. Dei gjekk rundt i lyset Ferlinghetti hadde teke med seg til bukta og sytt for å halde liv i, så andre kunne sjå kva vi hadde gjort med verda, og, må ein håpe, korleis skadane kunne bøtast på.
(Omsett at Arve Lauvnes.)